Miejscowość Zagnańsk położona jest w północnej części województwa świętokrzyskiego na terenie powiatu kieleckiego. Gmina leży na terenie Gór Świętokrzyskich w dolinie rzeki Bobrzy. Z uwagi na swe położenie i klimat gmina otoczona jest lasami w Otulinie Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego.
Od strony południowo – zachodniej teren gminy okalają, zbudowane z czerwonych piaskowców Wzgórza Tumlińskie z górą Wykieńską (405), Grodową (399), Ciosową (365) i Kamień (398). Dalej w kierunku wschodnim ciągną się wzniesienia stanowiące przedłużenie na zachód Pasma Masłowskiego (góry – Trójęczna, Krzemionka oraz Sosnowica). Zaś na zachód utworzonego z piaskowców dolnotriasowych Pasma Klonowskiego jest góra Barcza (465) oraz ze środkowo dewońskich skał dolomitowych góra Chełm (398). Z gór Grodowej, Kościelnej oraz Chełm roztaczają się szczególnie piękne panoramy okolicy. Właściwie z każdego wzniesienia można podziwiać wyjątkowe widoki.
Chlubą Zagnańska jest najsłynniejszy w Polsce pomnik przyrody - blisko tysiącletni dąb Bartek.
Fot. Beata Barańska, uczennica ZSL w Zagnańsku.
Dąb Bartek
Dąb szypułkowy (Quercus robur). Najsłynniejsze i ponoć najstarsze drzewo w Polsce. Trudno określić dokładnie wiek, ale przyjmuje się, iż waha się on pomiędzy 700 a 1000 lat. Rosnący w miejscowości Bartków przy szosie Zagnańsk – Samsonów „Bartek to najstarsze drzewo w województwie i jeden z najstarszych dębów w kraju”.
Dąb Bartek posiada imponujące wymiary: pierśnica – 3,14 m, obwód pnia na wysokości 1,30 m – 9,85 m, obwód pnia przy ziemi – 13,4, wysokość – 30 m, rozpiętość korony – 20 m x 40 m.
W 1934 roku Sąd Konkursowy Przyrodników pod przewodnictwem prof. Władysława Szafera uznał Dęba Bartka za najokazalsze drzewo w Polsce. Natomiast w 1952 roku uznano go za pomnik przyrody.
W latach 1949 – 2011 miały miejsce liczne prace konserwatorskie zapewniające stabilność pionową dębu, zainstalowano studzienki nawadniające, zamontowano instalację odgromową a także wykonano nowe ogrodzenie obejmujące cały rzut korony i wytyczono ścieżkę zwiedzania.
Na dębie są umieszczone dwa żeliwne odlewy Chrystusa Ukrzyżowanego. Na pierwszym data 1863 może być rokiem epidemii zakaźnej choroby cholery. Drugi odlew ma przypominać o ofiarach i cierpieniach, jakie Polacy ponosili, walcząc o niepodległość w czasie niewoli.
Od strony wschodniej dębu Bartka znajduje się obecnie pamiątkowy kamień piaskowcowy z napisem „W 25 – lecie Z.W.C. i Związku Strzeleckiego 1908-1933. Obywatele”. Przechodząc dalej, po stronie zachodniej dębu stoi schowana w głębokim cieniu drzew kapliczka św. Huberta, ufundowana przez członków Koła Łowieckiego „Rosochy” z Samsonowa. Kapliczka zbudowana z czerwonego piaskowca, ozdobiona drewnianą płaskorzeźbą przedstawiającą św. Huberta w towarzystwie jelenia – z krzyżem umieszczonym pomiędzy rogami.
Wyżej w kierunku szosy rośnie dąb „Bartuś” liczący ponad czterdzieści lat. Posadzony w czasie obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, który ma symbolizować początek nowego tysiąclecia. W 1978 r. w 50-lecie powstania Ligi Ochrony Przyrody, na skwerku przed gmachem Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach posadzono „Bartka-Juniora”, który obficie owocował już w 1997 roku. Warto zaznaczyć, iż z okazji 30-lecia szkoły leśnej w Zagnańsku sześcioletniego potomka „Bartka” posadził S. Janicki 19 kwietnia 1999 r. na skarpie przy budynku szkolnym w Zagnańsku.
Dąb Bartek jako najbardziej rozpoznawalny element krajobrazu Zagnańska i okolicy jest inspiracją dla wielu przedsięwzięć o znaczeniu lokalnym, regionalnym a także czasem krajowym. Szczególne znaczenie dla Technikum Leśnego jest uroczystość pasowania uczniów klas pierwszych. Imprezie tej towarzyszy widowiskowe Rykowisko oraz przemarsz do Dęba Bartka. Podczas uroczystości urodzin dębu przy współpracy z Nadleśnictwem Zagnańsk i Urzędem Gminy organizowany jest urodzinowy piknik, podczas którego organizowane są liczne atrakcje związane z lasem.
Nie zapominajmy, że 29 maja 1967 roku Roman Gesing, ówczesny Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego wydał zarządzenie o utworzeniu Technikum Leśnego w Zagnańsku. Zaś Dąb Bartek stał się symbolem tej placówki kształcącej młodych leśników. Jest on obecny w logo szkoły oraz na jej sztandarze.
Dąb pomimo swojego wieku nadal „okrywa się corocznie liściem” i co kilka lat „rodzi żołędzie”, a także wciąż …rośnie.
Fot. Beata Barańska, uczennica ZSL w Zagnańsku
Kraina Tetrapoda
W 2010 roku dokonano niezwykłego odkrycia w kamieniołomie na Zachełmiu. Polscy naukowcy znaleźli tropy najstarszego zwierzęcia chodzącego na czterech nogach. Stworzenie nazywało się Tetrapod i żyło 400 mln lat temu.
Obecnie część śladów została zabezpieczona, jednakże niektóre z nich wciąż zobaczyć można w naturalnym środowisku na południowej ścianie kamieniołomu (miejsce oznaczone tablicą informacyjną). Dzięki znalezisku z Zachełmia wiadomo, że tetrapody poruszały się podobnie do salamander na czterech łapach zaopatrzonych w dobrze wykształcone palce. Skały otaczające znalezisko mówią też wiele na temat środowiska, w którym tetrapody wyszły na ląd. Wiadomo, że był to bardzo płytki zbiornik morski, który w czasie odpływów odsłaniał oddaloną o kilkaset kilometrów od brzegu powierzchnię dna pokrytą mułem. Obszar ten, wysychał pod wpływem promieni słonecznych, tworząc tzw. szczeliny wysychania, które do dziś oglądać można w skamieniałej formie w zachodniej części kamieniołomu. W bloku skalnym obok samych tropów znaleźć można ślady pozostawione przez skorupiaki, którymi prawdopodobnie żywiły się pierwsze czworonogi. To właśnie prawdopodobnie za tymi niewielkimi zwierzątkami tetrapody wyszły na ląd.
Kamieniołom, w którym został odnaleziony Tetrapod , istnieje od XVII w. leży na terenie Gminy Zagnańsk w Suchedniowsko- Oblęgorskim Parku Krajobrazowym u podnóża Góry Chełm, zwanej Chełmową, która wznosi się na wyrskość 399 m n.p.m. W zachodniej części wzgórza powstało rozległe, pokopalniane wyrobisko dolomitu. Wydobywany był tak kamień przeznaczony m.in. do budowy linii kolejowej Radom-Kielce. Pod koniec lat 80- tych XX wieku ze względu na stabilność kościoła św. Marcina i Rozalii raz linii kolejowych zaprzestano eksploatacji i kamieniołom zamknięto.
Fot. Beata Barańska, uczennica ZSL w Zagnańsku
Ruiny Huty „Józef” w Samsonowie
Obiekt wybudowany z inicjatywy Stanisława Staszica w 1818 roku. Kamień węgielny w 1818 roku położył namiestnik Królestwa Polskiego książę gen. Józef Zajączek, dlatego nazwano ją hutą „Józefa”. Zbudowano wielki piec, odlewnię, modelarnię oraz suszarnię. Zakład wytwarzał około 800 ton surówki rocznie, przerabianej głównie na wyposażenie wojska, ale wyrabiano także elementy budowlane oraz ozdobne. Huta była opalana węglem drzewnym, a siłą napędowa była rzeka Bobrza. W 1829 roku zainstalowano maszynę parową, która napędzała miech. Zakład produkował broń dla powstańców. W zemście Rosjanie spalili hutę w nocy 9 na 10 czerwca w 1866 roku. Zakładu już nie odbudowano.
W 1967 roku miały miejsce prace konserwatorskie jak również prace badawcze i zabezpieczające, po czym huta „Józef” została wpisana do rejestru obiektów zabytkowych.
Co jeszcze warto zobaczyć w gminie Zagnańsk?
- Góra Chełm – najbardziej wysunięte wzniesienie Pasma Klonowskiego o wysokości 399 m n.p.m.
- Kościół p.w. św. Rozalii i św. Marcina z XVII w.
- Kompleks Świętokrzyska polana – ośrodek wypoczynkowy, Kraina Zabawy, Park Miniatur Świętokrzyskich, Akwaria Oceanika.
Oprócz tego na terenie gminy znajduje się szereg obiektów ochrony przyrody:
- Rezerwat leśny „Świnia Góra” – uroczysko i wzniesienie (355 m n.p.m)
- Rezerwat przyrody nieożywionej Barcza zlokalizowany w Zagnańsku. Na terenie rezerwatu występują odsłonięcia skał dolnodewońskich. Powierzchnia rezerwatu wynosi 14,68 ha.
- Rezerwat Archeologiczno – Geologiczny „Góra Grodowa” w miejscowości Tumlin.
- Pomnik przyrody ożywionej – aleja składająca się z 50 drzew, 48 klonów, lip, jesionów i grochodrzewów oraz 2 modrzewi polskich. O długości 200 metrów i znajduje się blisko Dęba Bartka.
- Rezerwat przyrody ożywionej w dolinie rzeki Krasnej, zlokalizowany w północnej części gminy.
- Pomnik przyrody ożywionej – dąb „Dudek” – rosnący na terenie prywatnej posesji w miejscowości Dudków.
- Pomnik przyrody ożywionej – dąb „Daniel” rosnący niedaleko osiedla Wrzosy w Zagnańsku.
- Pomnik przyrody ożywionej – jodła pospolita rosnąca na terenie leśnictwa Rybno.
- Pomnik przyrody ożywionej – modrzew europejski zlokalizowany na granicy lasu i pól uprawnych w rejonie wsi Długojów.
- Pomnik przyrody – dwa modrzewie europejskie rosnące w kompleksie leśnym około 200 metrów na zachód od drogi Samsonów – Szałas.
- Pomnik przyrody nieożywionej – geologiczny filar skalny zbudowany z dolomitów środkowego dewonu znajdujący się w północnej części nie działającego już kamieniołomu na Zachełmiu.
Ponadto w gminie Zagnańsk znajduje się pięć szlaków turystycznych, trzy ścieżki dydaktyczne, dwie trasy rowerowe, dzięki którym śmiało możemy wybrać się na wymarzoną wycieczkę będąc wśród przyrody na świeżym powietrzu.
GMINA ZAGNAŃSK
Fot. S. Janicki, Spacerkiem go gminie Zagnańsk, Zagnańsk 2003.
W bibliotece szkolnej Technikum Leśnego znajdują się liczne przewodniki oraz informatory o gminie Zagnańsk.
Trafnym wyborem i godną polecenia jest książka nauczyciela Technikum Leśnego Stanisława Janickiego „Spacerkiem po gminie Zagnańsk”.
Zachęcamy wszystkich, nie tylko uczniów.
Bibliografia:
Dąb Bartek, Nasz wspólny znajomy, Nadleśnictwo Zagnańsk 2018.
P. Wojtyś, Z sercem w plecaku , czyli wędrówki po drogach i bezdrożach Ziemi Świętokrzyskiej i sandomierskiej, Kielce 2005.
P. Wojtyś, Kielce i okolice, Kielce 2007.
S. Janicki, Spacerkiem po gminie Zagnańsk, Zagnańsk 2003.
S. Janicki, Dąb „Bartek”, Zagnańsk 1995.
Strona internetowa Gminy Zagnańsk: http://www.zagnansk.pl/asp/pl_start.asp?ref=1 Świętokrzyskie, Przewodnik po regionie, Starachowice - Sandomierz 2007.
