Artykuły

1. Sytuacja psychologiczna uczniów w czasie epidemii i nauki zdalnej ( badania).

Nie możemy pracować edukacyjnie z uczniami, abstrahując od ich aktualnej sytuacji życiowej, stanu emocjonalnego oraz posiadanych zasobów niezbędnych do radzenia sobie z obecną rzeczywistością - pisze J.Pyżalski w publikacji Edukacja zdalna w czasach epidemii...

Zacznijmy od zaprezentowania wyników różnych badań dotyczących kondycji psychicznejmłodzieży (uczniów) w czasie epidemii, przeprowadzonych przez różne podmioty.

A. Badania Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej dla Młodzieży w Łodzi

Jak wynika z danych badań ankietowych przeprowadzonych w pierwszym tygodniu epidemii - co trzeci uczeń doświadczał podwyższonego poziomu stresu, podobny odsetek badanych licealistów ocenił swoje samopoczucie psychiczne jako złe lub nie najlepsze i trudno mu było poradzić sobie z obecną sytuacją ( Raport Kondycja psychiczna licealistów i maturzystów...)
Uczniowie – dzieci i młodzież - należą do grup wrażliwych na stres wynikający z epidemii. Ponadto warunki uczenia się w nowej sytuacji są dla niektórych uczniów trudne, nie wszyscy mają dostęp do narzędzi technicznych, warunki do nauki w domu bywają trudne, uczniowie mogą nie mieć dostępu do komputera, rodzice pracują zdalnie, w domu uczy się też rodzeństwo.
Najważniejszym, problemem zgłaszanym przez największą liczbę uczniów okazał się problem związany z nadmiernie dużą ilością zadań, jakie otrzymują uczniowie do samodzielnej pracy i wynikające z tego uczucie przytłoczenia i przeciążenia nauką.
Ponadto uczniowie zwracają uwagę na następujące problemy szkolne :

• za dużo nauki, nie ma kiedy odpocząć,
• trudności ze zrozumieniem nowych, trudnych zagadnień,
• obawy o samodzielne poradzenie sobie z zadaniami na czas,
• nierealne terminy wykonania zadań,
• obawy związane z zaliczeniem obszernego materiału po powrocie do szkoły,
• polecenia wysyłane są późno w nocy,
• trudności z porozumiewaniem się z nauczycielami,
• nauczyciele nie są zgrani co do zdań i lekcji (brak koordynacji Z.K.).

 

Maturzyści zwrócili uwagę na problemy i obawy związane z przygotowaniem się do matury:

• nadmiar nauki, przytłaczająca ilość materiałów do nauki wysyłana przez nauczycieli,
• zbyt mała wiedza, nie przerobiony materiał, zagrożenie z matematyki, brak promocji,
• niepewność związana z tym czy matura się odbędzie w planowanym terminie,
• brak motywacji, zdyscyplinowania, organizacji pracy, lenistwo.

Badani uczniowie sygnalizują wiele obaw związanych z sytuacją epidemiczną , takich jak :

• zachorowania i utraty zdrowia i życia bliskich (dziadków, rodziców)
• własnego zakażenia się,
• obawy o stan finansów rodziny i stan gospodarki,
• obawy o długotrwałość epidemii,
• obawy związane ze zburzeniem planów wakacyjnych i związanych z pracą,
• obawy maturzystów o termin, przebieg i wyniki egzaminu maturalnego.

 

B. Badania Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej

Według badań IPZ - najbardziej dotkliwe dla młodzieży aspekty obecnej sytuacji to:

• Brak normalnych, opartych na fizycznym byciu w jednym miejscu, spotkań z rówieśnikami,
• Niemożność realizacji wielu czynności w formie fizycznej – trenowania sportu, uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych, religijnych czy rozrywkowych,
• Długotrwałe przebywanie na małej przestrzeni – czasem w ciasnocie,
• Znacznie zwiększony kontakt z komputerem i internetem oraz wiążące się z tym zwiększone ryzyko kontaktu ze szkodliwymi i/lub uzależniającymi treściami,
• Bardzo duże przeciążenie zadaniami szkolnymi zadawanymi przez nie mającą doświadczenia w synchronizacji e-learningu szkołę.
• Silne obawy dotyczące możliwości zakażenia i choroby bliskich (zwłaszcza starszych) członków rodziny,
• Obawy dotyczące utraty pracy przez rodziców i środków do życia dla rodziny,
• Obawy związane z egzaminami (klasy 8, a zwłaszcza klasy maturalne),
• Silna i powszechna obawa co do przyszłości (w kontekście własnego życia, pracy, funkcjonowania rodziny, a nawet przyszłości całego świata).

C. Psychologiczna sytuacja uczniów według Rzecznik Praw Obywatelskich

RPO w odpowiedzi na wybuch epidemii koronawirusa zaapelował o podjęcie dodatkowych starań w celu wsparcia dzieci i młodzieży w trudnej dla nich sytuacji. Stwierdził, że w związku z zamknięciem szkół z powodu epidemii uczniowie zostali w wielu przypadkach odcięci od pomocy psychologicznopedagogicznej, która może być im w obecnych warunkach szczególnie potrzebna.
W następujący sposób biuro RPO scharakteryzowało psychologiczną sytuację uczniów :
Wiele młodych osób doświadcza negatywnych emocji: lęku o przyszłość, strachu przed zachorowaniem, niezadowolenia z powodu zakazu samotnego opuszczania domu i spotykania się z rówieśnikami.
Niektórzy odczuwają frustrację z powodu braku możliwości sprostania oczekiwaniom szkoły, realizującej zdalne nauczanie. Nie zawsze mogą liczyć na właściwą opiekę i wsparcie ze strony rodziny, a część doświadcza przemocy domowej.
Wzrasta stres z powodu niepewności związanej z przyszłymi egzaminami ósmoklasisty i egzaminami maturalnymi oraz przebiegiem rekrutacji do szkół ponadpodstawowych i wyższych.
Szczególne obawy dotyczą sytuacji dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu i z trudnościami w rozwoju społeczno-emocjonalnym, które mogły utracić bezpośredni kontakt ze swoimi terapeutami.
Rzecznik poprosił o informacje, czy do Ministerstwa Edukacji Narodowej wpływają sygnały o zwiększonej liczbie interwencji w związku z pogarszającym się stanem zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży oraz o przedstawienie oceny jakości opieki psychologiczno-pedagogicznej, realizowanej w warunkach pandemii COVID-19, na podstawie której można będzie opracować dalsze rekomendacje.

D. Nastolatki męczą się bardziej – stan psychiczny nastolatków

Alicja Pacewicz w tekście Dlaczego nastolatki męczą się bardziej zwraca uwagę, że na problemy przeżywane w okresie dorastania nałożyły się trudności związane z epidemią i społeczną izolacją. (www.ceo.org.pl). Autorka w następujący sposób charakteryzuje problemy nastolatków :
Nastolatki przeżywają teraz trudny czas. ...Wszyscy mają ciężko, ale jednak nastolatki mają chyba najciężej. Dlaczego? Bycie nastolatkiem jest w ogóle trudne i wywołuje cierpienia – wystarczy przypomnieć sobie..., ile sami mieliśmy trudnych chwil, jak często wątpiliśmy w naszą moc, inteligencję, rozmaite kompetencje i siłę charakteru. Nie mówiąc już o wyglądzie i towarzyskiej atrakcyjności… Dla młodych ludzi zamknięta szkoła to nie tylko stracony czas, problemy z uczeniem się, ale także brak codziennych kontaktów z koleżankami i kolegami z klasy i spoza nie... Dorośli też się liczą, ale po pierwsze nie wszyscy, a po drugie – nie tak bardzo jak rówieśnicy. Czasem nad tym bolejemy, ale to całkiem normalny proces rozwojowy i byłoby dziwne, gdyby naszym nastolatkom wystarczały kontakty z domownikami.

Odcięci, samotni, przestraszeni – nastolatki w domach.
Młodzi ludzie próbują znaleźć swoje miejsce w świecie i swoją własną, nawet jeśli trochę krętą drogę. Nie mogą i nie chcą już bez mrugnięcia okiem słuchać tego, co mówią i radzą starsi – muszą próbować różnych rzeczy sami, czasem nawet podejmować ryzyko. Dorośli są nadal potrzebni, bo nastolatki nadal potrzebują wsparcia i troski, ale ważniejsze niż odwoływanie się do nich, jest ćwiczenie się w samodzielności, poleganie na sobie i własnej ocenie, nawet jeśli nie jest ona zawsze racjonalna. Dlatego sytuacja, w której młodzi zostali nagle odcięci od swoich przyjaciół i rówieśników, zamknięci w domach z rodzicami oraz często także – o zgrozo! z młodszym rodzeństwem, a na dodatek zalani tsunami rodzącej się na naszych oczach zdalnej szkoły – jest podwójnie, a może i potrójnie trudna.

Nastolatki i spektrum emocji.
Nastolatki chcą się powoli oddzielać od dorosłych, ale nie mogą nawet wyjść z domu. Gdy się trochę buntują albo coś odpuszczają, rodzice i nauczyciele biorą to do siebie i mają im za złe. No i gdzie tu uciec od troski, wymagań i poczucia winy? Przeżywają lęk – o siebie i swoich bliskich, zwłaszcza rodziców i dziadków. Boją się o ich zdrowie i życie, ale także niespłacone kredyty, pracę czy firmę…
Widzą swoich zmartwionych rodziców, czasem stają się ofiarą ich zmęczenia, złych nastrojów, a nawet psychicznej lub fizycznej przemocy. Są głęboko samotni, odcięci od swojego społecznego świata. Czują niepokój o to, jak i kiedy to wszystko się skończy. Mają problemy z emocjonalną regulacją, raz przeżywają radość bez powodu, raz popadają w skrajny smutek albo złość. Zwiększyła się też liczba młodych ludzi, szukających pomocy u psychologa i pedagoga, więcej jest młodych osób z zaburzeniami zachowania czy objawami depresji.

 

2. Potrzeba zrozumienia przez nauczycieli rzeczywistości psychologicznej i społecznej uczniów.

Kondycja psychiczna uczniów i trudna sytuacja, w jakiej się znaleźli skłania do postawienia na pierwszym planie w pracy nauczycieli i wychowawców, spraw dotyczących bezpieczeństwa, wsparcia dobrostanu uczniów i podtrzymywania dobrych relacji.
Potrzeba a nawet konieczność rozumienia przez nauczycieli rzeczywistości psychologicznej i społecznej uczniów jest niezbędnym warunkiem udzielenia im wsparcia i w efekcie skutecznej pracy wychowawczej i edukacyjnej.
Nie możemy pracować edukacyjnie z uczniami, abstrahując od ich aktualnej sytuacji życiowej, stanu emocjonalnego oraz posiadanych zasobów niezbędnych do radzenia sobie z obecną rzeczywistością (w:) Edukacja zdalna...(J.Pyżalski )
Nie da się realizować celów wychowawczych i profilaktycznych bez udzielania wsparcia psychologicznego (w:) Edukacja zdalna ...(T. Bilicki )
Udzielając uczniom odpowiedniego wsparcia należy zwrócić uwagi na indywidualną i społeczną sytuację każdego ucznia oraz istniejące pomiędzy nimi różnice.

 

 

3. Uczniowie wymagający szczególnego wsparcia i opieki.

Szczególnego wsparcia wymagają dzieci i młodzież, gdyż :
Dzieci i młodzież mają słabiej rozwinięte mechanizmy przepracowania sytuacji kryzysowej i należą do grup szczególnie zagrożonych kryzysem. Widzieliśmy to już przed pandemią– samouszkodzenia, myśli samobójcze, objawy depresyjne i lękowe u małoletnich od lat przypominają falę tsunami (T.Bilicki)
Szczególną opieką i wsparciem należy objąć uczniów znajdujących się w trudnej sytuacji emocjonalnej i rodzinnej. Do grupy tej należą m.inn .:

• uczniowie przygnębieni, znajdujący się w złym stanie psychicznym
• doświadczający jednocześnie dwóch (lub więcej) kryzysów, epidemicznego, rodzinnego, osobistego
• uczniowie mający trudne relacje czy problemy rodzinne, większość swoich potrzeb zaspakajają oni poza rodziną głównie w relacjach rówieśniczych. Odcięcie od relacji rówieśniczych skazuje ich na konfrontację z rodziną , co może , na skutek sprzężenia zwrotnego, pogłębiać ich frustrację
• uczniowie zwykle wymagającymi większego wsparcia w realizacji swoich potrzeb edukacyjnych, często opisywanych jako specjalne (SPE), nie ich potrzeby są specjalne, tylko oni wymagają szczególnego namysłu nauczyciela, znalezienia odpowiedniej drogi ich realizacji.
• uczniowie mający problemy z dostępnością do technologii cyfrowej
• uczniowie z problemami sprzętowymi, kompetencyjnymi, motywacyjnymi, sytuacyjnymi
• uczniowie nie nawiązujący kontaktów z nauczycielami ( wyjaśnienie co się z nimi dzieje?)

 

 

 

 

4. Wsparcie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

W Poradniku Kształcenie na odległość przygotowanym prze MEN jeden rozdział poświęcony został kształceniu i wspieraniu uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym z niepełnosprawnością. Poradnik opisuje zadania nauczycieli i specjalistów, zawiera wskazówki dla rodziców, przykładowe metody pracy z dziećmi; informacje na temat materiałów do wykorzystania w pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Pedagodzy i psycholodzy szkolni powinni prowadzić porady i konsultacje, grupy wsparcia związane ze zgłaszanymi przez rodziców i uczniów problemami.

Logopedzi, terapeuci pedagogiczni powinni przygotować i przekazać rodzicom ćwiczenia doskonalące i utrwalające nabyte umiejętności oraz dokładne instrukcje, jak te ćwiczenia wykonywać, by osiągnąć założony cel. Ważny jest dobór ćwiczeń dostosowanych do indywidualnych potrzeb dziecka i możliwych do wykonania przez osobę nie będącą specjalistą w danej dziedzinie. Warto jest nagrywać i przesyłać filmiki instruktażowe rodzicom.
Uczniom o SPE poświęcił swój rozdział Różne konteksty nierówności cyfrowych a wyzwania dla zdalnej edukacji –propozycje rozwiązań Piotr Plichta (w:) Edukacja zdalna...( red. J.Pyżalski)

Stanowisko w sprawie problemów uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym z niepełnosprawnościami zajął także Rzecznik Praw Obywatelskich:
Ta grupa uczniów w tradycyjnych warunkach nauczania korzysta z pomocy specjalistów, m.in. logopedów, nauczycieli wspomagających, fizjoterapeutów. Kształcenie w trybie zdalnym często uniemożliwia lub znacznie ogranicza możliwości korzystania ze wsparcia nauczycieli-specjalistów. Rodzice nie zawsze wiedzą, jak ćwiczyć z dzieckiem, a samo przesłanie materiałów, kart pracy czy linków do ćwiczeń nie jest wystarczające dla osiągnięcia zakładanych efektów takich zajęć. Utrata kontaktu ze specjalistami, nie wiadomo na jak długo, może zaprzepaścić efekty pracy osiągnięte do tej pory.

Problemem jest także faktyczne kształcenie indywidualne. Obecnie dyrektorzy szkół, często rezygnują z przydzielania nauczycielom godzin powyżej pensum, w ramach których ci najczęściej realizowali zadania związane z nauczaniem indywidualnym. W konsekwencji uczniowie objęci tymi formami kształcenia dołączają do klas, nawet jeśli do tej pory pracowali z innymi nauczycielami, w dostosowanym do ich możliwości tempie, często na specjalnie dedykowanych materiałach. Taka sytuacja sprowadza się do tego, że zalecenia z wydanych orzeczeń nie są realizowane. Tymczasem obowiązek zapewnienia przez państwo włączającego systemu kształcenia umożliwiającego integrację na wszystkich poziomach edukacji wynika z art. 24 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. To zaś wiąże się z koniecznością zapewnienia uczniom z niepełnosprawnościami racjonalnych usprawnień, zgodnie z ich indywidualnymi potrzebami.

5. Zadania i formy pomocy szkolnego psychologa i pedagoga w czasie epidemii.

Biorąc pod uwagę trudną emocjonalnie sytuację uczniów (ale także nauczycieli i rodziców), ważną rolę do spełnienia w czasie epidemii mogą odegrać specjaliści szkolni, pedagodzy, psycholodzy.
Pedagogom i psychologom szkolnym można przypisać następujące zadania :

• Przygotowanie propozycji scenariuszy lekcji wychowawczych dopasowanych do zdalnej formy nauczania i prowadzenia zajęć tak by uwzględniały szczególne okoliczności w jakich się znaleźliśmy
• Stałe dyżury w określonych porach dnia ( dostępny kontakt mailowy, telefoniczny, wideokonferencje, itp.)
• Wchodzenie w aktywny kontakt z uczniami, zwłaszcza z tymi wymagającymi szczególnego wsparcia i opieki
• Pomoc uczniom w problemach wynikających z trudności w (samodzielnym) uczeniu się
• Udzielanie porad , konsultacji w sytuacjach kryzysowych ( interwencja kryzysowa)
• Prowadzenie grup wsparcia
• Prowadzenie zajęć i konsultacji dla uczniów ( np. kończących szkołę podstawową i maturzystów) w podejmowaniu decyzji edukacyjno-zawodowych w sytuacji niepewności
• Zwrócenie uwagi na szczególną sytuację.
...konieczne wydaje się skoncentrowanie pracy dydaktycznej na przygotowaniu do egzaminów, jako że jest to teraz jednym z głównych przedmiotów troski uczniów i ich rodziców. Zasadne wydaje się więc skupienie na powtórkach materiału, w czym pomóc mogą również testy opracowywane przez Centralną Komisję Egzaminacyjną. Z myślą o uczniach tych klas warto przewidzieć dodatkowe konsultacje z nauczycielami przedmiotów egzaminacyjnych, jednocześnie ograniczając intensywność nauki w ramach pozostałych przedmiotów.

• Opracowanie materiałów i wskazówek dla wychowawców, rodziców, młodzieży służących zachowaniu higieny psychicznej i adaptacji do nowych trudnych warunków
• Konsultacje dla nauczycieli w rozwiązywaniu problemów dydaktycznych i wychowawczych
• Wsparcie psychiczne dla nauczycieli w trudnych i stresujących dla nich sytuacjach ( przeciążenie, stres, napięcia w relacjach z rodzicami, problemy z technologią, obowiązki domowe, braki kompetencyjne, itp. ) – profilaktyka wypalenia zawodowego
• Wspieranie rodziców w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i związanych z nauką dzieci.

6. Nauczyciel i specjaliści szkolni ( pedagog, psycholog) w roli interwenta kryzysowego ?
Tomasz Bilicki w interesujący i pogłębiony sposób odpowiada na pytanie
Jak pracować z uczniem w kryzysie w czasie pandemii COVID-19 ? (w:) Edukacja zdalna...
Z jego wskazówek skorzystać mogą nauczyciele wychowawcy, specjaliści szkolni, rodzice.
Swoje rozważania zaczyna od następującej uwagi:
Interwencja kryzysowa to pierwsza pomoc psychologiczna w sytuacji kryzysu. Nauczyciele nie są terapeutami ani interwentami kryzysowymi, a szkoła nigdy nie powinna być mylona z ośrodkiem terapeutycznym czy ośrodkiem interwencji kryzysowej. Ale tak naprawdę każdy wychowawca, pedagog i psycholog szkolny cały czas wypełnia w szkole zadania interwenta kryzysowego.
Dalej wskazuje na potencjalne niewłaściwe reakcje wychowawców na przejawy zachowań kryzysowych zauważane u podopiecznych :

-Nie dziwmy się faktowi, że uczeń jest w kryzysie. Przecież to niepowtarzalna i naturalna reakcja człowieka na traumatyczne wydarzenie. Nie ma „śmiesznych” kryzysów. Nie wyśmiewajmy, nie kłóćmy się, nie karzmy, nie obrzucajmy gradem pytań i nie udzielajmy dobrych rad.
-Nigdy nie zaprzeczajmy uczuciom. Nie mówmy: „weź się w garść, inni mają gorzej”, „nie bądź taki miękki”, „wyluzuj się”, „Bóg tak chciał”, „nic się nie stało”.
- Nie bagatelizujmy kryzysów dzieci i młodzieży Podaje liczne porady co robić, jakie działania profilaktyczne powinniśmy podejmować?
- Dbajmy o relacje i więzi z uczniami. Rozmawiajmy o pandemii i kryzysie. Róbmy to w sposób dostosowany do wieku, możliwości i potrzeb odbiorców. Zachęcajmy do rozmów i kontaktów zdalnych.
- Doradźmy uczniom robienie przerwy w rozmawianiu o pandemii i pozyskiwaniu informacji na jej temat. Zaproponujmy wyszukiwanie także pozytywnych informacji – np. wiadomości o osobach, które wyzdrowiały, informacji o niskiej śmiertelności, o krajach, które sobie radzą z pandemią, o osobach, które skutecznie przeciwdziałają rozprzestrzenianiu się wirusa, robiąc coś dobrego.
- Zwróćmy uwagę na umiejętność segregowania informacji: ― istnieją fakty, na które nie mamy wpływu i z którymi będziemy musieli się pogodzić, jesteśmy wobec nich bezsilni, ― istnieją też fakty, na które mamy wpływ i możemy podjąć w tym zakresie działania (np. postępowanie zgodne z zaleceniami służb sanitarnych).
- Wzbudzajmy refleksję na temat pozytywnych aspektów kryzysu – np. spędzamy więcej czasu razem, interesujemy się sytuacją sąsiadów, lęk o bliskich i siebie wskazuje na ważne dla nas wartości.
- Zaproponujmy angażowanie się w realizację przyjemnych aktywności – uprawianie hobby i poświęcanie czasu na swoje pasje. Nauczyciele mogą prowadzić dalej zajęcia pozalekcyjne (koła zainteresowań).
- Zalećmy dbanie o zachowanie naturalnego rytmu dnia. Wiele osób w okresie zamknięcia szkół prawdopodobnie rozreguluje swój rytm dnia. Doradźmy: „idź spać jak zwykle, nawet jeśli nie zaśniesz od razu”, „poleż, pooddychaj, wycisz się”, „rano wstań i podejmij swoje zadania”.
- Uczmy stosowania technik relaksacji.

 

7. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana w trakcie bieżącej pracy z uczniem

Praca każdego nauczyciela, także nauczyciela przedmiotu nie będącego wychowawcą ma w sobie istotny współczynnik wychowawczy, zawsze wiąże się z pracą psychologiczną (w szerokim rozumieniu tego terminu), a w warunkach trudnych aspekt wsparcia jest szczególnie istotny.

Dlatego dla nauczycieli prowadzących lekcje online ważna dewiza brzmi :
Szanuj stany emocjonalne ludzi w sytuacjach kryzysowych (https://blog.ceo.org.pl/)
D. Sterna pisze, powołując się na poradnik D. Hunta i J.Rewe Prowadzenie zajęć zdalnie:
W nauczaniu zdalnym koniecznie musimy wziąć pod uwagę stresową sytuację uczniów. Nie wiemy, co dzieje się w domu ucznia, z jakimi problemami on się zmaga. Izolacja może wprowadzić do domu przemoc, pogarszająca się sytuacja materialna może powodować nawet głód, a choroba w rodzinie może owocować paniką. Przerażonego i zestresowanego ucznia niczego nie nauczymy.
Nawet jeżeli nie czujesz się na siłach poradzić sobie z gwałtownymi emocjami, możesz: 

- stworzyć przestrzeń, w której ludzie będą mogli powiedzieć o swoich emocjach
- stworzyć zwyczaj sprawdzania, co u kogo słychać
- być wzorem łagodności i cierpliwości 

I dalej podaje kilka konkretnych sposobów pozwalających odreagować stres i wrócić do równowagi:

- na początek – impreza taneczna (puść muzykę i niech wszyscy tańczą!)
- trening rozciągania się na krześle
- rozpoczęcie sesji muzyką
- poproszenie wszystkich, żeby określili, jak im idzie w skali od 1 do 10
- otwarcie spotkania krótką medytacją
- nie przeładowanie programu — lepiej skończyć 10 minut wcześniej!
- zaproponowanie rundy – jedna rzecz, którą robisz, żeby poczuć się lepiej

Wskazówkami dla nauczycieli opracowali także pracownicy Poradni dla Młodzieży. Przygotowali oni prezentację Jak uczyć skuteczniej, w której zawarli pomysły dotyczące nauczania i wychowania w sposób wspierający i angażujący uczniów w czasie epidemii (www.pppdm.elodz.edu.pl).
Oto kilka wybranych propozycji dla nauczycieli z prezentacji Jak uczyć skuteczniej :
- Zapytajcie uczniów o motywację do nauki, gotowość i warunki do pracy, organizację dnia, sposoby relaksowania się, itp.
- Okazujcie uczniom zrozumienie i zaproście ich do współpracy. Wsłuchujcie się w ich propozycje, jak poprawić obecnie wzajemny kontakt. Może Was zaskoczyć ich kreatywność, tylko dajcie im trochę czasu.
- Stale analizujcie zatem czy propozycje dla uczniów nie są nadmiarowe i obciążające ich zbyt dużą ilością pracy. Starajcie się zdecydowanie bardziej kłaść obecnie nacisk na dawanie młodzieży poczucia bezpieczeństwa, wspólnoty i nadziei. Zwłaszcza zadbajmy o maturzystów, którzy przeżywają stres i niepewność związaną z terminem egzaminu!

8. Działania wspierające i rozwijające ich umiejętności osobiste i społeczne uczniów

A. Działania i zajęcia rozwijanie kompetencji społeczno-emocjonalnych uczniów

Bardzo ważną rolą wychowawców i wszystkich nauczycieli w czasie epidemii jest także rozwijanie kompetencji społecznych i osobistych (emocjonalnych) potrzebnych uczniom obecnie, ale także po powrocie do szkoły i w perspektywie ich dalszego życia.
Oto kilka sposobów rozwijania kompetencji społeczno-emocjonalnych uczniów :
Zachęcanie uczniów, aby przestali myśleć tylko o sobie i skupiać się na swoich problemach , ale aby zaczęli myśleć o innych ( spojrzenia z dystansu ) i zadanie pytań typu : „Co mogę zrobić dla mojego przyjaciela, który martwi się sytuacją pandemii?”; „Co mógłbym mu powiedzieć?” Poświęcenie czasu na rozmowę z uczniami i ukazywanie uczniom, że mu na nich zależy ( pytania uczniów co się u nich dzieje), omawianie z uczniami (starszymi) tematów lekcji w nawiązaniu do epidemii, tak by z jednej strony lepiej rozumieli oni bieżące wydarzenia i procesy, z drugiej zaś widzieli przydatność zdobywanej wiedzy w rozumieniu i rozwiązywaniu ważnych problemów.
Promowanie odpowiedzialności i obywatelskiej ( prospołecznej ) postawy, pokazywanie uczniom, że ich zachowania związane z przestrzeganiem zaleceń sanitarnych i zasad izolacji społecznej mogą zmniejszyć ryzyko zakażenia innych i własnego.
Pomoc uczniom w budowanie poczucia wspólnoty i przynależności do społeczności klasy szkolnej poprzez kultywowanie zwyczajów klasowych i promowanie działań wzmacniających więź i dobrą atmosferę w klasie np. zrobienie zdjęć w specjalnych okolicznościach i podzielenie się nimi na platformie internetowej, nagrywanie filmów dla kolegów i koleżanek z klasy i przekazywane uczniom, którzy nie maja dostępu do internetu, np. przez telefon komórkowy.
Zaproponowanie uczniom ćwiczeń i zajęć pozwalających im odreagowanie napięć i stresów ( ćwiczenia oddechowe, relaksujące, ćwiczenia w bezpiecznym wyrażaniu emocji ).
Rozmowa z uczniami na temat sytuacji na świecie w celu wyważonej analizy sytuacji ( przy okazji nauka selekcji informacji i krytycznej analizy mediów), z jednej strony osłabienie nieuzasadnionych obaw (szokujące prognozy przyszłości), ale jednocześnie uczenie radzenia sobie z niepewnością.

B. Strategie i metody wspierania ucznia – pomysły dla wychowawców

Interesujące pomysły działań dotyczących pracy z uczniem w czasach pandemii zaproponował J. Pyżalaski w publikacji Edukacja zdalna...
Celem tych propozycji jest wspieranie uczniów w radzeniu sobie z doświadczanymi skutkami sytuacji kryzysowej.
Autor zaproponował trzy strategie działań :

- Działania informacyjne
- Działania edukacyjne
- Działania alternatywne

Działania informacyjne czyli co uczeń powinien wiedzieć, żeby poczuł się lepiej i sprawnie przeszedł kryzys?

- Prowadzenie lekcji wychowawczych przez wychowawcę, psychologa, pedagoga poświęconych pandemii i jej konsekwencjom dla naszego zdrowia psychicznego( spojrzenie na zagrożenia ale i na szanse, spojrzenie całościowe, koncentrujące się nie tylko na niepokoju i lęku, ale także na dostrzeganiu szans na rozwój,
- Dzielenie się tym, co łączy, stanowić może okazję zarówno dla interakcji, jak i budowania wspólnoty.
-Ważne, żeby uczniowie wynieśli z lekcji przekonanie, że obecna sytuacja jest do zmiany. Nadzieja na zmianę to ważny czynnik leczący w psychologii. Działania edukacyjne czyli co uczeń powinien umieć, żeby lepiej radzić sobie z sytuacją kryzysową?
- Lekcje poświęcone rozumieniu własnych emocji i emocji innych, wyrażania ich i radzeniu sobie z trudnymi emocjami (lękiem, obawami, złością, smutkiem, stratą, żalem, frustracją).
- Zachęcania do wyrażania emocji w rozmowie indywidualnej ale też w grupie.
- Uczenie radzenia sobie ze stresem, nawiązywanie kontaktów, podejmowania konstruktywnych działań, itp.

Działania alternatywne

-Zachęcenie uczniów, którzy dobrze radzili sobie w rozmowie o kryzysie i emocjach, do wspierania poprzez komunikatory szkolnych kolegów i koleżanek.
-Zachęcenie uczniów lepiej radzących sobie z nauką do pomagania w nauce rówieśnikom.
-Wykorzystanie sztuki, działań artystycznych- pisanie pamiętnika (tradycyjnego lub online), pisanie wierszy, opowiadań, rysowanie, malowanie, taniec.

Warto motywować uczniów do tego rodzaju aktywności.

9. Doradztwo zawodowe – rola i zadania doradców zawodowych w czasie kryzysu - skrót artykułu Z. Kozańskiego (www.pppdm.edu.lodz.pl)

Kryzys impulsem do rozwoju!
Obecna kryzysowa sytuacja może... ujawniać - wbrew pozorom - kluczową rolę doradców zawodowych, którzy mogą okazać się jeszcze bardziej potrzebni niż przedtem ( przed epidemią).
Należy bowiem pamiętać, że nowoczesne doradztwo zawodowe to nie tylko wybór szkoły, czy studiów - to doradztwo, które trwa przez całe życie i obejmuje różne aspekty rozwoju kariery tzw .całożyciowe poradnictwo kariery.
Zadaniem doradcy jest rozwijanie i wzmacnianie w uczniach samodzielności, elastyczności, pomaganie im w odkrywaniu predyspozycji, uczenie korzystania z własnych zasobów oraz
przenoszenia umiejętności na inne obszary zawodowe.

10 zadań doradcy zawodowego dzisiaj, w czasach pandemii ( i nie tylko).
Doradco zawodowy !
1. Pomagaj uczniom w odzyskaniu kontroli i poczucia ( względnego ) bezpieczeństwa.

2. Wspieraj uczniów w odkrywaniu właściwego kierunku rozwoju, a może nowego celu życiowego (czego sytuacja pandemii uczy ich na temat świata, nauki, własnych wartości ).

3. Wspieraj i pomagaj w wydobyciu predyspozycji ( w tej nietypowej sytuacji można odkryć zasoby i możliwości czasami nie widoczne na co dzień ) Zachęcaj do poznawanie siebie- uczenie się siebie- rozwijanie siebie ( kontekst pandemii i samodzielnej nauki zdalnej stwarza niezwykłe warunki do poznawania swoich reakcji, możliwości fizycznych , emocjonalnych, umysłowych, umiejętności, radzenia sobie, uczenia się odpowiedzialności za swoje życie, weryfikacji i rozwijania swojego systemu wartości).

4. Pomóż w odkrywaniu i rozwijaniu kompetencji i cech, które są niezbędne aby dobrze radzić sobie dzisiaj w dobie kryzysu, pandemii i samodzielnej nauki , ale będą także potrzebne w dalszej nauce i karierze zawodowej (elastyczność, adaptacyjne reagowanie na zmiany, refleksyjność, umiejętność nadawania znaczeń, radzenie sobie ze stresem i niepewnością, rozwijanie kompetencji cyfrowych, wytrwałość i odporność, kreatywność, umiejętność rozwiązywania problemów, zarządzania swoją nauką i informacjami, troska o zdrowie, itp.).

5. Wspieraj w określaniu krótko- i średnioterminowych celów ( ucz planowania, organizacji pracy własnej, pokazuj powiązania celów krótkoterminowych z odległymi ).

6. Pomagaj w akceptacji podejmowanych decyzji, nawet jeśli okazują się nietrafione; wskazuj sens takich wyborów( ucz, że nie ma decyzji idealnych są tylko najlepsze w danych okolicznościach, ucz otwartego planowania, tego, że dzisiejsze plany mogą być korygowane w przyszłości, pokazuj, że każdy wybór czegoś nas uczy, pozwala wyciągnąć wnioski na przyszłość, sprawia, że stajemy się mądrzejsi ).

7. Zachęcaj uczniów do samodzielności i odkrywania nieznanego, podejmowania rozsądnego ryzyka, pomóż nastolatkom w radzeniu sobie z nieoczekiwanymi wydarzeniami i stresem.

8. Pomagaj w odkrywaniu nowych możliwości i szans ( możliwości pracy zdalnej, zawody „wirusoodporne”, branże i zawody potrzebne dziś i jutro, samodzielne dokształcanie się).

9. Aktualizuj i udostępniaj informacje edukacyjne i zawodowe ( rynek edukacyjny, zasady rekrutacji na studia, zmiany na rynku pracy, zawody i kompetencje przyszłości ).

10. Skłaniaj do refleksji na temat zagrożeń i ryzyka związanego z rynkiem pracy i wykonywaniem zawodów i brania tego pod uwagę w planowaniu kariery ( zawody medyczne, zawody usługowe).

11. Bezpieczeństwo uczniów i nauczycieli – zagrożenia w czasach epidemii

A. Bezpieczeństwo uczniów i nauczycieli w pracy online

Warto, aby wychowawcy i pedagodzy zwrócili także uwagę na aspekty bezpieczeństwa w pracy online uczniów.
We wskazaniach UNIEF dla właściwego przebiegu nauczania zdalnego czytamy ( zalecenie 5)
W sytuacji codziennego korzystania ze zdalnej formy komunikacji niezwykle istotnym jest, aby zagwarantować wszystkim uczestnikom procesu dydaktycznego jak najwyższe standardy
bezpieczeństwa. Oznacza to: zapewnienie odpowiednio zabezpieczonego sprzętu, przekazanie wiedzy na temat niebezpieczeństw, z którymi można się spotkać w sieci, uczulenie na próby wyłudzenia danych osobowych, przekazanie wiedzy, jak reagować w przypadku wykrycia zagrożeń czy gdzie zwrócić się po pomoc oraz omówienie zasad „net-etykiety”.
Wsparciem dla nauczycieli może być poradnik Jak bezpiecznie prowadzić lekcje online.
Poradnik wychodzi naprzeciw palącej potrzebie nauczycieli bezpiecznego prowadzenia lekcji online oraz zapobiegania negatywnym zjawiskom i zachowaniom oraz interweniowania w przypadku ich pojawienia się w trakcie lekcji online , takich jak cyberprzemoc wobec uczniów i nauczycieli czy naruszenia praw i norm społecznych, zakłócanie prowadzenia zajęć.

Poradnik zawiera praktyczne wskazówki dla nauczycieli : 

- Jak wprowadzić ( po ustaleniu z uczniami) zasady bezpiecznego prowadzenia lekcji online?
- Z jakich bezpiecznych platform i narzędzi do prowadzenia lekcji online skorzystać?
- Jak zapobiec możliwym (i realnie występującym ) zachowaniom, zagrażających bezpieczeństwu pracy nauczycieli i uczniów (różne przejawy przemocy rówieśniczej online, cyberprzemocy wobec nauczycieli, publikowanie niedozwolonych treści( patotreści) innych niedozwolonych lub negatywnych zachowań ?

B. Problemy i zagrożenia, ryzykowne zachowania uczniów
Czas epidemii, izolacji społecznej uczniów i zdalnego nauczania może także niestety sprzyjać zachowaniom ryzykownym uczniów, zagrażających ich zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, tworząc lub pogłębiając istniejące problemy.

Należy zwrócić uwagę na następujące niekorzystne zjawiska i przeciwdziałać im :

• Zwiększenie ilości czasu spędzanego przez uczniów przy ekranach (laptopy, komputery, Internet, smartfony, telewizja ) i negatywne konsekwencje tego dla zdrowia uczniów
• Zwiększony kontakt z komputerem i Internetem zwiększa ryzyko kontaktu ze szkodliwymi i/lub uzależniającymi treściami, pornografia, przemoc, „pototreści”, wulgaryzmy)*
• Nadużywanie czy problemowe używanie przez uczniów gier komputerowych
• Nadmierne używanie portali społecznościowych
• Narażenie na „hejt’ i cyberprzemoc w Inernecie, także w czasie lekcji zdalnych – patrz jak sobie z tym radzić - Poradnik Jak prowadzić bezpiecznie lekcje online
• Niekonstruktywne sposoby radzenia sobie z emocjami i trudnościami – nadużywanie leków, alkohol, nikotyna, używanie substancji psychoaktywnych
• Wzrost przemocy w domu, w rodzinach dysfunkcjonalnych, problemowych
• Ryzyko zachowań agresywnych wobec osób chorych – stygmatyzacja, wykluczanie
• Nasilenie problemów psychicznych jako konsekwencje długotrwałego bądź silnego stresu i traumatycznych wydarzeń, depresja, ryzyko zachowa autoagresywnych
• Osłabienie relacji lub zerwanie więzi społecznych (samotność, konflikty)
• Brak udziału uczniów w nauce zdalnej – wypadnięcie z sytemu edukacji
• Pogłębienie się nierówności w dostępie do edukacji
• Pogorszenie się dostępu do opieki medycznej i psychologicznej i w efekcie pogorszenie stanu zdrowia uczniów* Warto zwrócić uwagę na kampanię społeczną- #ZglosTo – Rzecznika Praw Obywatelskich i Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę przeciwko szkodliwym treściom w Internecie

Warte polecenia są także najnowsze publikacje ORE :

1. Poradnik dla nauczycieli. Rola pracowników oświaty w promocji zdrowia psychicznego i w zapobieganiu zachowaniom autodestrukcyjnym u młodzieży
2. Poradnik dla rodziców. Rola rodziców i osób bliskich w promocji zdrowia psychicznego i w zapobieganiu zachowaniom autodestrukcyjnym u młodzieży
3. Zagrożenia w Internecie. Zapobieganie i reagowanie

Aneks. Wskazówki dla nauczycieli i rodziców do postępowania z nastolatkami.
1.Nie zadaję bezsensownych prac domowych, to znaczy takich, które nastolatki mogą łatwo odpisać, “odfajkować” i zapomnieć.
2.Młodzi ludzie chcą pracować kreatywnie, a nie rutynowo – gdy tylko mogę, zadaję prace angażujące “z indywidualnym rysem”, takie których nie da się powielić.
3.Jako nauczyciel “nie ścigam się z Librusem” i żadnym narzędziem do komunikacji. Mądrze decyduję, co i jak robię z uczniami i co im zadaję.
4.Aby się nie zgubić w zdalnym chaosie informacyjnym, zakładamy sobie terminarze, z informacjami, co kiedy nas czeka i na jakim kanale informacyjnym (może być w papierze!)
5.Jestem uważna/y na potrzeby nastolatków – pytam, co u nich słychać, sprawdzam z czym sobie nie radzą, co ich cieszy.
6.Jestem czujna/y na dziwne sygnały, bo teraz w domach jest więcej przemocy psychicznej i fizycznej niż przed pandemią.
7.Jako rodzic i nauczyciel, rozumiem potrzebę młodych do “oddzielania się”, która może być silniejsza, gdy rodzice są w domu, czyli wszędzie.
8.Jako dorosła osoba rozumiem, że nastolatki też nie dają rady wszystkiego “ogarnąć”, bo sam/a też mam z tym kłopoty.
9.Traktuję siebie i swoich bliskich z wyrozumiałością, bez przeciążania się (i ich) zbyt wysokimi wymaganiami.
10.Pamiętam o swoich zadaniach i obowiązkach, ale też jestem „przy sobie” i swoich potrzebach. I odnoszę to też do uczniów. Odpuszczam rzeczy, które nie są teraz kluczowe. W szkole i w domu. Pytanie: Ale co z maturzystami czy ósmoklasistami? Jak oni mogą teraz odpuścić?
11.Jako rodzic i/lub nauczyciel nie skupiam się teraz na ocenach. Ważna jest informacja zwrotna, a nie stopień. Pytanie: Ale co robić, gdy uczniowie bez ocen przestają się starać?
12.Jako nauczyciel/ka pamiętam, że dobre relacje pomagają w zdalnym nauczaniu. Rozwijam je zdalnie na co dzień. Jestem zaciekawiony tym, co robią i przeżywają, pokazuję im, że mi na nich zależy.
13.Wiem, że także w domu, zwłaszcza teraz, liczą się relacje i bliskość. Jako rodzic próbuję być razem z nastolatkiem w jego sprawach. I adekwatnie reagować na problemy, które zgłasza – nie bagatelizuję (np. lęku) ani nie eskaluję (np. konfliktu)…
14.Rozumiem, że to taki sprawdzian naszych kompetencji, kreatywności, umiejętności motywowania młodych do nauki. Uczę się tego codziennie:)
15.Jak uczeń “znika”, sprawdzam co się z nim dzieje, najlepiej u źródła – piszę, dzwonię, najpierw do niego, a jeśli to nie działa – do opiekunów. Zawsze mogę zgłosić problem wychowawcy, aby to on/a nawiązał/a kontakt. Jest też pedagog lub psycholog szkolny.
16.Szukam równowagi między nauczycielską troską a autonomią nastolatka. Rozmawiam i zachęcam, ale nie ciągnę na siłę. Chyba, że widzę, że dzieje się coś złego – wtedy sprawdzam, co.
17.Tworzę lub włączam się w grupy wsparciowo-dyskusyjne, np. na Fb. Traktuję to trochę jak “zdalną przerwę”, ew. połączoną z klubem dyskusyjnym. Inne pomysły na zdalne przerwy też są do wykorzystania!
18.Gdy widzę, że moje dziecko jednym okiem /uchem gra, a drugim słucha lekcji, to wiem, że żadnej z tych rzeczy nie robi dobrze. Reakcja – do indywidualnej decyzji rodzica:)
19.Wiem, że przydaje się jakiś rytm czy plan dnia, tygodnia – zwłaszcza, gdy moje dziecko ma kłopot z mobilizacją do pracy. W przypadku młodszych dzieci, ustalam, jakie są godziny na naukę i jeśli trzeba, siedzę obok i wspieram z nadzieją, że za parę dni/tygodni już będzie odrabiać samo.

Źródła
1. Poradnik dla dyrektora szkoły (www.gov.pl/zdalnelekcje.pl)
2. Poradnik dla nauczyciela (www.gov.pl/zdalnelekcje.pl)
3. 10 zasad dobrej edukacji zdalnej ( https://blog.ceo.org.pl/ )
4. Wskazania UNESCO dla właściwego przebiegu edukacji zdalnej (https://edunews.pl/)
5. Materiały ze strony Centrum Edukacji Obywatelskiej ( https://blog.ceo.org.pl/)
- Wychowawca online – nowa role i nowe zdania (S.Żmijewska- Krwięg )
- Webinarium – Wychowawca online
- Webinarium –Edukacja zdalna na SPEcjalne zamówieni
- Webinarium – Jak uczyć zdalnie
- Prowadzenie zajęć zdalnie - Przewodnik (D. Hunter, J.Rewe )
- Prowadzenie lekcji przez internet – Części 1-3 (D.Sterna)
Część 1 Wskazówki dotyczące postawy nauczycieli
Część 2.Wskazówki dotyczące postawy uczniów i uczennic
Część 3.Jak zaangażować uczniów i uczennice podczas lekcji zdalnych
- Jak zwiększyć zaangażowanie uczniów w zdalne uczenie się (D. Sterna)
- Jak uczyć online społeczno-emocjonalnych umiejętności (D.Sterna)
- Organizacja zdalnego nauczania - rola nauczyciela, wychowawcy oraz rodzin uczniów i
uczennic (J.Witkowski)
- Jak znaleźć grunt pod nogami w czasie pandemii koronawirusa?
- Kryzys jako szansa na lepszą szkołę (A. Pacewicz)
- Co może zmienić się w szkole w spadku po koronawirusie ? (D. Sterna )
6. Poradnik Jak bezpiecznie prowadzić lekcje online (www.gov.pl/zdalnelekcje.pl
7. Edukacja zdalna Edukacja w czasie pandemii wirusa COVID-19. Z dystansem o tym , co
robimy obecnie jako nauczyciele pod red. naukową Jacka Pyżalskiego (zdalnie.edukacja.pl)
8. Materiały z portalu poświęconego nowoczesnej edukacji Edunews (https://edunews.pl/)
- Edukacja zdalna w czasie pandemii- badanie nauczycieli (opr. red.
- Pięć pułapek , w które może wpaść zdalne nauczanie (D. Sterna)
- Doświadczenia czasu pandemii – edukacja( nie tylko polska) - co dalej (O. Gorzeńska)
- (Wirtualny) wychowawca (J.Krzemińska )
- Jak lubić swoich uczniów na odległość (D. Sterna)
- Zdalna edukacja pokazała nam jak ważne są kontakty bezpośrednie (S. Czachorowski)
- Spadek po koronie (D. Sterna)
- Jak jest z frekwencją zdalnych zajęciach (S. Czchorowski)
- #sprawdzobecnosc – dołącz do akcji (P. Piróg
- Minusy dodatnie (R. Raczyński)
- Zagadka września (J.Pytlak)

9. Opracowania Poradni dla Młodzieży (www.pppdm.edu.lodz.pl)
- Prezentacja Samopoczucie i stres młodzieży
- Raport : Kondycja Psychiczna Licealistów i Maturzystów w czasie epidemii
- Wizja Edukacji Zdalnej
- Poradnik dla szkół na czas epidemii i nauczania zdalnego
- Recenzja poradnika : Jak bezpiecznie prowadzić lekcje online
- Recenzja książki Edukacja zdalna...
- Jak uczyć skuteczniej - prezentacja
- Katalog tematów lekcji wychowawczych
- Metody wspierania uczniów
- Rola i zadania doradców zawodowych w systemie edukacji w czasach epidemii
- Materiały i scenariusze zajęć dla potrzeb doradztwa edukacyjno-zawodowego

10. Prezentacje i poradniki wspierające bezpośrednio młodzież
( materiały pomocne w przygotowaniu lekcji wychowawczych i zajęć profilaktycznych)
Skuteczna nauka – jak zorganizować sobie naukę w domu, jak się motywować do
systematycznej pracy, jak skutecznie przyswajać wiedzę i rozwijać umiejętności
Jak osiągnąć sukces na maturze – prezentacja adresowana do maturzystów, zawiera
wskazówki i porady dotyczące zarówno przygotowania się do matury ( jak powtarzać
materiał, jak utrwalać skutecznie wiedzę ), jak i wiele zaleceń , jak radzić sobie ze stresem
i przygotować się do egzaminu pod względem mentalnym.
Jak radzić sobie ze stresem - materiał zawiera 10 porad, których zastosowanie pomoże wam zachować równowagę psychofizyczną w trudnym czasie epidemii i realizować zadania
szkolne i własne cele.
Jak dbać o swoje zdrowie fizyczne i emocjonalne – jak zachowywać się w okresie epidemii, by nie narażać siebie i innych się na niebezpieczeństwo zakażenia, utrzymywać dobre relacje z innymi oraz dbać o swoją odporność i zdrowie psychiczne
Jak radzić sobie z lękiem – wskazówki dla osób, które przeżywają silny lęk (wykorzystują wiedzę psychologiczną i doświadczenia terapeutyczne pracowników poradni)
Jak przetrwać czas odosobnienia- prezentacja.

11. Poradnik dla nauczycieli. Rola pracowników oświaty w promocji zdrowia psychicznego i w zapobieganiu zachowaniom autodestrukcyjnym u młodzieży. ORE .
12. Poradnik dla rodziców. Rola rodziców i osób bliskich w promocji zdrowia psychicznego i w zapobieganiu zachowaniom autodestrukcyjnym u młodzieży. ORE .
13. Zagrożenia w Internecie. Zapobieganie i reagowanie. ORE .